احتمالا از هر مردی سوال کنید که کدام جنس، جنس غالب است، می‌گوید مردها جنس غالب‌اند. دلیل‌اش هم ساده است: مردها هیکل بزرگ‌تری دارند و عضلانی‌ترند؛ می‌توانند سریع‌تر بدوند، وزنه‌‌های سنگین‌تری بلند کنند و چیزها را به مسافت دورتری پرتاب کنند و ...
اما از لحاظ پزشکی، ماجرا کاملا متفاوت است. وقتی صحبت بهداشت به میان می‌آید، مردان جنس مغلوب‌اند!
میانگین طول عمر زنان همیشه کمتر از زنان بوده است. در طول صد سال گذشته، تفاوت عمده‌ای از لحاظ تشخیص و درمان‌های پزشکی به وجود آمده است و به خصوص در کشورهای پیشرفته افراد تاکید بیشتری بر رژیم غذایی سالم و ورزش منظم و ترک سیگار داند. در نتیجه این پیشرفت‌ها گرچه میانگین طول عمر مردان افزایش یافته است، اما هنوز هم مردان در سنین پایین‌تری نسبت به زنان میمیرند.
● تفاوت سلامت مردان و زنان
مردان با میزان بالاتری نسبت به زنان به علت بیماری‌های مختلف میمیرند. مردان در سنین پایین‌تری نسبت به زنان میمیرند و در طول زندگی بیشتر دچار بیماری‌ها میشوند. آنها در سنین پایین‌تری ممکن است دچار سقوط و عوارض ناشی از آن میشوند و نسبت به زنان بیشتر دچار بیماری مزمن میشوند. از طرف دیگر، گرچه زنان بسیار بیشتر از زنان به دیدار دکتر می‌روند، در سنین بالای ۶۵ هزینه‌های بسیار بیشتری صرف مراقبت پزشکی از مردان بیمار می‌شود.
اما چرا مردان از لحاظ سلامت از زنان عقب‌ترند است؟ پاسخ منفردی به این سوال وجود ندارد، بلکه مخلوطی پیچیده از عوامل زیستی، اجتماعی و رفتاری در این تفاوت دخیل هستند:
● عوامل زیستی
▪ ژن‌ها و کرموزوم‌ها: مردان زنان از همان لحظه لقاح با هم تفاوت دارند. هر یک از آنها ۲۳ جفت کروموزم دارد که ۲۰ تا ۲۵ هزار ژن بدن را حمل می‌کنند. بیست و دو جفت از این کرموزوم‌ها در هر دوی زنان و مردان به طور مشابه ظاهر میشوند، اما جفت بیست و سوم است که دو جنس را از هم جدا می‌کند.
در زنان هر دو عضو این جفت کرموزومی کرموزوم‌های X هستند، اما در مردان یکی از آن کروموزم X و دیگری کروموزم Y است.
کروموزم Y تنها اندازه‌ای در حد یک سوم کروموزم X دارد و حاوی تعداد بسیار کمتری ژن‌ها نسبت به کرموزوم X است.
▪ هورمون‌ها: قبلا این مساله به صورت ساده‌ای مطرح می‌شد: هورمون جنسی مردانه یا تستوسترون مسوول شروع زودتر بیماری قلبی در مردان و هورمون جنسی زنانه یا استروژن را عامل حفاظت زنان از بیماری قلبی می‌دانستند.
اما پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که تستوسترون در مقادیر طبیعی در بدن مردان نه میزان کلسترول را بالا میبرد و نه به قلب آسیب می‌رساند. به علاوه در زنانی که پس از یائسگی که میزان طبیعی هورمون‌های جنسی‌شان افت می‌کند، برای هورمون‌درمانی جایگزین، استروژن مصرف می‌کنند، دچار افزایش خطر حملات قلبی، سکته مغزی و لخته‌شدن خون در وریدها میشوند. به هر حال، اگر هورمون‌ها نقش اصلی را در این تفاوت میان و زنان مردان از لحاظ سلامت قلب و عروق نداشته باشند، تا حدودی در این زمینه نقش دارند. هورمون زنانه استروژن میزان کلسترول خوب یا HDL را بالا میبرد، به همین علت باشد که بیماری قلبی در زنان ۱۰ سال دیرتر از مردان ظاهر می‌شود.
▪ آناتومی دستگاه تولید مثل: بسیاری از مردان غده پروستات را یک محل آسیب‌پذیر بدن خود می‌دانند. گرچه ممکن است این نظر درست باشد، عوامل تولیدمثلی در واقع باعث کاهش تفاوت طول عمر میان زنان و مردان میشوند. زنان با احتمال بیشتری ممکن است از سرطان پستان بمیرند تا مردان از سرطان پروستات. به علاوه بیماری‌های بدخیم و خوش‌خیم رحم و مخاطرات بارداری و زایمان نیز می‌تواند میانگین طول عمر زنان را کاهش دهد.
▪ سوخت و ساز: کلسترول ممکن است توجیه‌کننده تفاوت طول عمر و مردان و زنان باشد. مردان و زنان از لحاظ میزان کلسترول بد یا LDL تفاوتی ندارند، اما در زنان به‌طور قابل‌توجهی میزان HDL بالاتر است. کلسترول HDL باعث محافظت در برابر بیماری قلبی می‌شود. میزان تری‌گلیسرید- یک چربی دیگر در خون- که خطر بیماری قلبی را بالا میبرد، به طور میانگین در مردان بالاتر از زنان است.
چاقی هم یک مشکل فزاینده در همه کشورهای جهان است. اما اضافه وزن در مردان مشکلات بیشتری ایجاد می‌کند تا زنان. علت این است که چربی اضافه زنان روی لگن و ران‌های‌شان قرار می‌گیرد (چاق گلابی‌شکل)، در حالی که در مردان وزن اضافی در خط کمری و در شکم قرار دارد (چاقی سیب‌شکل). زیادی چربی در بدن انسان اصلا چیز خوبی نیست، اما چاقی شکمی بسیار خطرناک‌تر از چاقی پایین‌تنه است و به شدت خطر حمله قلبی و سکته مغزی را می‌افزاید.
● عوامل اجتماعی
▪ استرس کاری و خصومت: فشار کاری و پرخاشگری معمولا به عنوان علت بیشتر بودن میزان مرگ و میر مردان نسبت به زنان عنوان می‌شود، و واقعا ممکن است هم حقیقتی در این نظر وجود داشته باشد. در واقع کلیشه مرد بی‌صبر، پرکار و رقابت‌جو ممکن است اساسی در واقعیت داشته باشد و استرس کاری خطر فشار خون بالا، حمله قلبی و سکته مغزی را بالا میبرد. شخصیت نوع A (شخصیت بی‌صبر و رقابت‌جو)، استرس، خصومت و خشم، همگی به عنوان عوامل خطرساز برای بیماری قلبی شمرده شده‌اند،و این صفات در مردان شایع‌تر از زنان است.
▪ شبکه‌ها و حمایت‌های اجتماعی: ارتباط با مردم داروی خوبی است. روابط میان فردی و شبکه‌های حمایتی مستحکم خطر بسیاری از بیماری‌ها را کاهش می‌دهد، از سرماخوردگی گرفته تا افسردگی و حمله قلبی و سکته مغزی. بر عکس، انزوایی اجتماعی به عنوان یک عامل خطرساز برای بیماری قلبی شناخته شده است. زنان نسبت به مردان با شبکه‌های اجتماعی بزرگ‌تر و بسیار قابل‌اعتمادتری ارتباط دارند. به طور کلی زنان احساسات‌شان و احساسات زنان دیگر را درک می‌کنند،و توانایی زیادی برای بیان افکار و احساسات‌شان دارند. روابط بین فردی قوی و ارتباطات خوب ممکن است تا حدی توضیح‌دهنده طول عمر بیشتر زنان نسبت به مردان باشد.
● عوامل رفتاری
عوامل زیستی بخشی از تفاوت طول عمر مردان و زنان و عوامل اجتماعی بخشی دیگر از آن را توضیح می‌دهند. اما از دوران نوجوانی به بعد، رفتار مردان علت اصلی زودتر یا سریع‌تر مردن مردان نسبت به زنان است.
▪ رفتار مخاطرهآمیز: اینکه مردان بیشتر دست به کارهای مخاطرهآمیز می‌زنند، ناشی از کروموزم Y و تستوسترون است یا الگوبرداری از مدل‌ها و هنجارهای فرهنگی، دقیقا معلوم نیست. اما احتمال ترکیبی از هر دو اینها در مخاطره‌جویی مردان نقش دارند. علت هر چه که باشد، مردان از دوران نوجوانی به بعد نسبت به زنان بیشتر خطر می‌کنند، و اغلب تاوان آن را با آسیب و جراحت و مرگ می‌پردازند. احتیاطات ساده‌ای مانند بستن کمربند ایمنی در ماشین یا گذاشتن کلاه ایمنی در موتورسواری می‌تواند در جلوگیری از این حوادث کمک کند. بیشتر از همه اینها جوانان نیاز به سرمشق‌های دارند که نشان دهند پیروی از عقل سلیم و احتیاط به خرج دادن صفاتی مردانه هستند.
▪ پرخاشگری و خشونت: پرخاشگری و خشونت اشکال افراطی رفتار مخاطره‌جویانه هستند، و بسیاری از آنها علل ریشه‌ای مشابهی دارند. اما یک تفاوت میان خطر کردن و رفتار خشن و تهاجمی وجود دارد. مردی که دست به رفتار پرخطر می‌زند، تنها به خودش آسیب می‌زند، اما پرخاشگری و خشونت ممکن است دیگران را در معرض خطر قرار دهد. گرچه رفتار خشونت‌آمیز مستقیما سلامت و رفاه دیگران چه مرد و چه زن را تهدید می‌کند. مردان تقریبا چهار بار با احتمال بیشتری نسبت به زنان در اثر خودکشی یا دیگرکشی میمیرند، اما زنان با احتمال بیشتری قربانیان خشونت خانگی هستند. اگر قرار باشد این تفاوت میان زنان و مردان کاهش یابد، مردان نیاز دارند که مهارکردن خودشان و کنترل خشم را بیاموزند.
▪ سیگار کشیدن: سیگارکشیدن یکی از خطرآفرین رفتارها برای سلامت است و از آنجایی که دود سیگار محیطی برای دیگران هم خطرناک است، شکلی از خصومت پنهانی هم محسوب می‌شود. در روزگاران قدیم، مردان سیگار می‌کشیدند. آن روزهای قدیمی برای زنان خوب بودند و برای مردان نه. اما زمان در حال تغییر است: در آمریکا هنگامی که در شمار گسترده شروع به سیگار کشیدن کردند، از لحاظ بیماری قلبی، سرطان ریه و آمفیزم (تخریب ریه) به پای مردان رسیدند. اما نهایتا هر دو جنس شروع به ترک سیگار کردند. اما مردان بیشتری (۲۴ درصد) نسبت به زنان (۱۸ درصد) سیگار را کنار گذاشتند و از آنجایی که هنوز ۳۰ درصد پسران و ۲۱ درصد دختران در سطح دبیرستان در آمریکا سیگار می‌کشند. سیگار کشیدن چه برای مردان و چه برای زنان، چه برای جوانان و چه برای سالمندان خطری هولناک است.
▪ الکل و مواد مخدر: سوءمصرف الکل و مواد مخدر نیز به طور سنتی در میان مردان شایع‌تر بوده است، اما زنان هم به طور فزاینده‌ای در معرض خطر آنها قرار دارد. مصرف زیاد الکل افراد در معرض احتمال بیشتر فشار خون بالا، نارسایی قلبی، بیماری کبدی، انواع سرطان‌ها، تصادف و مرگ‌های ناشی از تروماها (ضربات) قرار می‌دهد. مواد روانگردان غیرقانونی هم هر دو جنس را گرفتار می‌کند، اما مردان با احتمال ۸۰ درصد بیشتر از زنان به سوءمصرف این مواد می‌پردازند.
▪ رژیم غذایی: گوشت بد است و غذاهای گیاهی خوبند. گرچه این گفته ساده کردن بیش از حد حقایق است، اما ممکن است توضیح‌دهنده باشد که چرا زنان به طور کلی سالم‌تر از مردان هستند: زنان در اغلب موارد بهتر از زنان غذا می‌خورند. ایده‌آل مردانه برای گوشت و برنج و سیب‌زمینی باید جای خود را به مصرف ماهی و سبزیجات، میوه‌ها، غلات سبوس‌دار و ماهی دهد.
▪ ورزش: هنگامی که بقای انسان‌ها به کار جسمی بستگی داشت، هم مردان و هم زنان مقدار زیادی فعالیت جسمی می‌کردند. اما وقتی مردان به پشت میزهای کار منتقل شدند، زنان همچنان به رفتن به خواروبار فروشی‌ها، بالارفتن از پله‌ها، تمیز کردن خانه و شستن لباس‌ها ادامه دادند و از بسیاری از مزیت‌های فعالیت جسمی همچنان برخودار ماندند. اما جایگزینی وسایل جدید خانگی به جای عضلات در خانه‌ها، زنان نیز از لحاظ زندگی بی‌حرکت به مردان پیوستند. و به این ترتیب از لحاظ فعالیت جسمی عقب‌‌تر از مردان ماندند. گرچه در این مورد مردان ممکن است اندکی احساس راحتی کنند، اما باید توجه داشت بسیاری از مردان هم حتی به نزدیک به حد مورد نیاز ورزش برای سلامتی نمی‌رسند.
▪ مراقبت پزشکی: زنان در مورد سلامت فکر می‌کنند و کارهای بیشتری برای حفظ آن انجام می‌دهند. زنان با احتمال بیشتری به طور منظم برای مراقبت پزشکی مراجعه می‌کنند. مشکل است فهمید چرا مردان چنین بیماران بدی هستند، اما ظاهرا ذهنیت مردانه در این مورد مقصر اصلی است.
